Najmanje deset preduzeća u potpunom ili većinskom državnom vlasništvu godinama je na svoju štetu držalo desetine miliona eura u Prvoj banci po kamatnim stopama koje su bile nepovoljnije nego kod ostalih banaka na tržištu. Zahvaljujući tome je banka, čiji najveći akcionar je premijerov brat Aco Đukanović, izbjegla finansijski krah, a dio tereta takvog poslovanja državnih firmi i opstanka Prve banke su platili građani, pokazuje analiza Istraživačkog centra MANS-a i lista „Dan“.
Tabela: Iznosi kratkorocnih depozita i gotovine državnih kompanija u Prvoj banci po godinama (u milionima eura)
Analiza je obuhvatila dvije energetske kompanije – Elektroprivredu Crne Gore (EPCG) i Crnogorski elektroprenosni sistem (CGES), dva željeznička preduzeća – Željezničku infrastrukturu i Željeznički prevoz, dvije pomorske kompanije – Barsku plovidbu i Crnogorsku plovidbu, Poštu Crne Gore, te javna preduzeća Regionalni vodovod, Morsko dobro i Monteput.
Državne kompanije su u Prvoj banci novac uglavnom držale kao kratkoročne depozite sa rokom dospijeća do godinu dana, ali i kao gotovinu sa rokom dospijeća do tri mjeseca. Tako je u najkritičnijem periodu za opstanak banke, u toku 2009. godine, iznos gotovine i kratkoročnih depozita pomenutih državnih kompanija u Prvoj banci iznosio preko 100 miliona eura.
Grafik: Iznosi kratkorocnih depozita i gotovine državnih kompanija u Prvoj banci po godinama (u milionima eura)
Finansijski problemi u poslovanju Prve banke počeli su od 2007. godine, a Vlada joj je krajem naredne godine odobrila državnu pomoć u iznosu od 44 miliona eura.
Državne kompanije su godinama držale milione na računima u Prvoj banci, a uzimale su kamate za gotovinu, odnosno za kratkoročne depozite, koje su manje nego što bi dobili u drugim bankama, posebno za tako dug period.
Tabela: Ukupan iznos kratkoročnih depozita i gotovine državnih kompanija u Prvoj banci po godinama (u milionima)
Istovremeno, neke od tih kompanija, poput EPCG, su teret takvog poslovanja prebacivale na potrošače, jer energetska kompanija novac nije ulagala u distributivnu mrežu čime bi smanjila ogromne tehničke gubitke koje plaćaju kupci kroz račune za struju. Takođe, neke od ovih kompanija posluju sa gubicima i za njih se godinama izdvajaju državne subvencije, poput željezničkih preduzeća ili Crnogorske plovidbe.
Ključnu ulogu za opstanak banke Aca Đukanovića odigrala je državna EPCG, koju je krajem 2009. godine dokapitalizovala italijanska A2A. Do kraja te godine EPCG je na račune Prve banke položila oko 80 miliona eura depozita, a u narednim godinama većinu tog novca držala je kao kratkoročne depozite ili gotovinu.
Revizioni izvještaji Prve banke za 2009. i 2010. godinu ni do danas nijesu dostupni, pa nijesu poznati precizni podaci o uslovima pod kojima je EPCG u tim godinama držala novac u toj banci, ali oni iz kasnijih godina otkrivaju da je ugovorala kamatne stope na svoju štetu, a u korist banke premijerovog brata.
Revizioni izvještaj Prve banke za 2011. godinu pokazuje da je EPCG u toj godini imala 56 miliona eura i to „tri depozita od 25 miliona, 20 miliona i 11 miliona, oročenih na period od 2 mjeseca, 3 mjeseca i 6 mjeseci, po godišnjoj kamatnoj stopi od 2,4 odsto i 5,2 odsto“, što znači da je EPCG većinu novca držala na kraći rok za koji je niža kamatna stopa.
Osim toga, Prva banka je u 2011. godini odobravala kratkoročne depozite bez namjene po maksimalnoj stopi od 5,4 odsto, a u istoj godini su najmanje dvije banke odobravale kratkoročne depozite po većoj kamati i to Hypo Alpe Adria – do 6,5 odsto i Atlas banka – do 6 odsto. Takođe, Prva banka je u istoj godini dugoročne depozite odobravala po kamati do 6,2 odsto, dok su u Hypo Alpe i Atlas banci one bile veće i iznosile su do 6,8 i 6,5 odsto.
Istu praksu je EPCG nastavila i u narednim godinama. Prema revizionom izvještaju Prve banke za 2012. godinu EPCG je tada imala 48 miliona eura, od čega „tri depozita od 28 miliona, 17,5 miliona i 2,5 miliona, oročenih na 1 mjesec, 6 mjeseci i 12 mjeseci po stopi od 1,5 do 5,8 odsto“. Na kraju 2013. godine kratkoročni depoziti EPCG u Prvoj banci iznosili su 42,1 miliona eura, od čega su „tri depozita od 14 miliona, 28 miliona i 12 hiljada eura oročenih na 12 mjeseci, 13 mjeseci i 32 dana sa kamatom od 4,5 i 1,5 odsto“.
Prema revizionom izvještaju Prve banke, na kraju 2014. godine EPCG je imala 36,5 miliona depozita, od čega su „četiri depozita od 84 hiljade, 28 miliona, 6,5 miliona i 2 miliona oročena na 1 mjesec, 366 dana, 12 mjeseci i 15 mjeseci sa kamatnom stopom od 0,15 odsto, 3,35 odsto, 2,65 odsto i 3,09 odsto).
Konačno, na kraju prošle godine godine kratkoročni depoziti EPCG u Prvoj banci iznosili su 32,5 miliona eura i to su „tri depozita od 27 miliona, 2 miliona i 3,5 miliona na period od 368 dana, 379 dana i 12 mjeseci po stopi 2,3 odsto, 3,09 odsto i 1,8 odsto“.
Nije jasno zašto je EPCG ugovarala kratkoročne depozite sa rokom dospijeća dužim od godinu dana. Prema finansijskim pravilima, svi rokovi dospijeća preko godinu se računaju kao dugoročni depoziti, pa su i kamate na njih veće, a podaci banaka pokazuju da je to najmanje za jedan procenat.
Druga državna energetska kompanija – CGES, koja je formirana 2010. godine i iste godine dokapitalizovana od italijanske kompanije Terna, u toj godini je u Prvoj banci imala kratkoročni depozit od 3 miliona eura sa kamatnom stopom od 5,25 odsto. Po istoj kamatnoj stopi CGES je u toj godini držao 1 milion eura depozita kod NLB banke.
U narednoj 2011. godini CGES je kod Prve banke imao namjenski račun za investicije u iznosu od 9,2 miliona eura, ali revizioni izvještaj energetske kompanije za 2012. godinu otkriva da je te godine najvjerovatnije prebačen na kratkoročne depozite.
Tako je prikazan jedan depozit od 5,3 miliona eura sa kamatom od 5,2 odsto, a drugi od 3,7 miliona po kamati 1,25 odsto. U istoj godini CGES je imao 11 miliona eura kratkoročnog depozita kod Societe Generale bank koji je ugovoren po kamati od 5,6 odsto, što je više nego kod Prve banke, ali i 7 miliona eura kod Erste banke koji je takođe ugovoren po većoj kamati od 5,35 odsto.
I u 2013. i 2014. godini CGES je kod Prve banke imao milionske iznose po nižim kamatama nego u ostalim bankama, dok je na kraju prošle godine u banci premijerovog brata držao 5 miliona eura kratkoročnih depozita, za koje prvi put nije prikazana kamatna stopa, i dodatnih 1,3 miliona po kamati od 0,5 odsto.
Kada su u pitanju dva željeznička preduzeća, raspoloživi podaci pokazuju da je Želježnička infrastruktura u 2009. godini imala u Prvoj banci 845 hiljada eura, a u 2010. je tu sumu povećala na dva miliona eura. U finansijskim izvještajima kamatne stope nijesu prikazane.
U naredne tri godine to preduzeće nije prikazalo depozite u Prvoj banci, da bi u 2014. godini imalo 2,1 miliona sa rokom dospijeća od tri mjeseca. I na kraju prošle godine Željeznička infrastruktura ima kratkoročni depozit od 2,3 miliona eura, ali nije prikazala kod koje banke i pod kojim uslovima.
Sa druge strane, Željeznički prevoz je u 2009. godini imao 721 hiljadu eura kratkoročnog depozita u Prvoj banci. U narednim godinama u njegovim finansijskim izvještajima se oni ne pominju, sve do 2014. godine kada je revizor naveo da preduzeće ima 332 hiljade eura kod Prve banke, ali da mu nije dostavljen ugovor o oročavanju sredstava.
Prema zvaničnim podacima, akumulirani gubitak željezničkih preduzeća je na kraju prošle godine iznosio 57,1 milion eura.
Javna preduzeća „pumpala“ u kritičnim godinama
Zvanični podaci pokazuju da su tri javna preduzeća – Regionalni vodovod, Morsko dobro i Monteput – u Prvu banku najviše novca uložile u godinama koje su bile najkritičnije za njen opstanak, odnosno u periodu od 2008 do kraja 2009. godine, kada je konačan spas za banku stigao od novca od dokapitalizacije EPCG.
Tako je Regionalni vodovod u 2008. godini imao oročenih 1,6 miliona eura na period od tri mjeseca po kamatnoj stopi od 5,5 do 7 odsto, uz dodatnih 7,2 miliona koje je držao na žiro računu u banci premijerovog brata. Nije poznato da li je na novac koji je bio na žiro računu obračunata ikakva kamata, a i ukoliko jeste ona je svakako veoma niska jer se radi o novcu koji korisnik može podići u bilo kom trenutku.
Već naredne 2009. godine, Regionalni vodovod je kratkoročne depozite uvećao na 9,5 miliona, zadržavajući iste uslove – rok od tri mjeseca i kamatnu stopu od 5,5 do 7 odsto, dok je na žiro računu Prve banke imao sumu od 4,2 miliona eura. Na čelu Regionalnog vodovoda u to vrijeme bio je Zoran Bošnjak, koji je istaknuti funkcioner Demokratske partije socijalista i njen bivši poslanik.
Regionalni vodovod bio je uključen i u vraćanje prve rate kredita Prve banke državi u iznosu od 11 miliona eura, koje je Centralna banka Crne Gore opisala kao „problematično“.
Naime, uvidom u izvršene transakcije u sistem RTGS-a (sistem obračuna u realnom vremenu po bruto principu), Centralna banka je utvrdila da je Ministarstvo finansija Prvoj banci u toku od pola sata prebacilo 11 uplata od po 1 milion eura u korist Regionanog vodovoda, za izgradnju regionalnog vodovoda u crnogorskim primorskim općinama. Prva banka je u istom periodu izvršila 11 uplata od po 1 milion eura na račun trezora koji kontroliše Ministarstvo finansija. Prva banka i Vlada su praktično prebacile dug Prve banke na drugu državnu agenciju.
Morsko dobro odigralo bitnu ulogu
Još jedno javno preduzeće igralo je bitnu ulogu za spas Prve banke u 2008. i 2009. godini. Riječ je o Morskom dobru koje je u 2008. imalo 425 hiljada eura gotovine u Prvoj banci, da bi u narednoj godini utrostručilo tu sumu na 1,5 miliona eura. U finansijskim izvještajima Morskog dobra, kojim je tada upravljao kadar Socijaldemokratske partije Rajko Barović, nije prikazana visina ugovorene kamatne stope.
Kada je u pitanju Monteput, podaci Centralne banke Crne Gore (CBCG) koje je svojevremeno objavila Mreža istraživačkih novinara Organize Crimed and Corruption Reporting Project (OCCRP) otkrivaju da je u godinama krize Prve banke Monteput kod nje imao 3 miliona eura depozita, ali nije poznato u kom je tačno periodu novac oročen i pod kojim uslovima. MANS ne posjeduje revizione izvještaje Monteputa iz tih godina.
Uslovi nepoznati
Podaci CBCG pokazali su da je kotorska kompanija Crnogorska plovidba u godinama krize Prve banke u njoj imala 7,8 miliona eura, dok je Pošta Crne Gore imala milion eura depozita, ali ni ti uslovi nijesu poznati.
Kada je u pitanju Barska plovidba, dokumentacija Istraživačkog centra MANS-a pokazuje da je ta firma još u 2007. godini imala 2 miliona eura depozita u Prvoj banci. U 2010. godini imala je 1,8 miliona eura, godinu kasnije milion eura, do kraja 2012. godine je imala 400 hiljada eura, a do kraja sljedeće ih je u potpunosti povukla.
Ines Mrdović
Milica Krgović
Ovaj tekst je sačinjen uz podršku Evropske unije u sklopu projekta „Nulta tolerancija na korupciju“. Za sadržaj ovog teksta odgovorna je isključivo Mreža za afirmaciju nevladinog sektora – MANS, a stavovi iznijeti u ovom tekstu se ni u kom slučaju ne mogu smatrati stavovima Evropske unije.
